สำหรับจักรยาน มันมีมากกว่าแค่ 2 ล้อ

สำหรับจักรยาน มันมีมากว่าแค่ 2 ล้อ

จักรยานคือพาหนะแบบแรก ๆ ที่เราคุ้นเคยดี พอเริ่มเดินได้พ่อแม่ก็ซื้อจักรยานให้ มันไม่ใช่จักรยาน 2 ล้ออย่างที่ขี่กันในปัจจุบันแต่เป็น 3 ล้อ เราทุกคนต่างเริ่มต้นกับจักรยาน 3 ล้อก่อนที่จะมารู้จักกับความเพลิดเพลินและความเร็วแบบสองล้อทั้งเสือภูเขา,เสือหมอบ และอื่น ๆ พอรู้จักจักรยาน 2 ล้อแล้วเราก็ละทิ้งเจ้า 3 ล้อมากประโยชน์นี้เสียสิ้นเชิง ทั้งที่มันยังทรงคุณประโยชน์อยู่ ไม่ว่าจะใช้เพื่อความเพลิดเพลินหรือเพื่อประโยชน์อื่น เช่น ขนของหรือเพื่อการเดินทางของคนพิการ แม้จักรยาน 3 ล้อจะมีทั้งแบบล้อเดี่ยวข้างหน้าและสองล้อหน้าเพื่อหันเลี้ยวบังคับทิศทาง แต่เราเลือกจะกล่าวถึงแบบแรกมากกว่าแบบหลัง เนื่องจากมันขี่ง่ายกว่าและเป็นที่นิยมมากกว่ามาหลายปีแล้ว ทั้งเพื่อสันทนาการและเพื่อประกอบอาชีพ (สามล้อถีบตามต่างจังหวัดเป็นแบบล้อเดี่ยวอยู่หน้า)

จักรยานสามล้อ
แม้จะดูไม่ค่อยคล่องตัวเพราะมีส่วนกว้างจากสองล้อที่ยื่นออกไปข้างซ้ายและขวา แต่ข้อได้เปรียบของเจ้าสามล้อนี้คือความเสถียร ถึงคุณจะเลี้ยวตัวไม่เก่งบนสองล้อก็ขี่มันได้ เวลาเจอถนนลื่นสามล้ออาจจะไถลบ้างแต่ไม่ต้องกลัวว่ามันจะคว่ำ พอถึงเส้นทางลมแรงก็ไม่ต้องกลัวว่าจะโดยพัดล้มเหมือนสองล้ออีก ใครที่กลัวเรื่องการทรงตัวย่อมไม่กลัวการขี่สามล้อ คนผู้ทุพลภาพสามารถใช้สามล้อดัดแปลงเป็นใช้มือขับเคลื่อนแทนเท้าได้เช่นกัน

สามล้อใช้ง่ายและทรงตัวง่ายกว่าเมื่อบรรทุกสัมภาระหนัก ได้เปรียบอย่างมากเวลาไปช็อปปิ้ง หรือใช้บรรทุกอุปกรณ์เดินป่าตั้งแคมป์กันช่วงสุดสัปดาห์ ใช้บรรทุกลูกหลานเล็ก ๆ ก็ได้ ในสามล้อรับจ้างที่เราเห็นกับบ่อย ๆ ในต่างจังหวัดนั้นจะมีที่นั่งบรรทุกได้สองถึง 3 คน ซึ่งสามารถทำได้ในจักรยานสองล้อซึ่งไม่มีล้อรองรับและกระจายน้ำหนัก

จะดัดแปลงเป็นแทนเดิมแบบขี่สองคนช่วยกันออกแรงพร้อมบรรทุกสัมภาระข้างหลังอีกก็ยังได้ ไม่มีอะไรแตกต่างไปจากจักรยานสองล้อที่เราคุ้นเคยกันเลยเพียงแต่ล้อมากกว่าและค่อนข้างหาที่จอดยากกว่า แต่เมื่อถึงที่จอดคุณก็เพียงแต่เดินลงมาจากมัน ไม่ต้องพิงหรือใช้ขาตั้งซึ่งอาจล้มได้ง่ายเหมือนสองล้อ ในถนนเมือง สามล้ออาจจะเสียเปรียบตรงที่ไม่สามารถลัดเลาะไปตามแถวรถยนต์ระหว่างการจราจรติดขัด แต่ก็มีผู้ผลิตบางแห่งที่ทำสามล้อให้แคบพอจะเผชิญกับสภาพการจราจรแบบนั้นได้ ข้อดีของมันอีกข้อนอกจากเรื่องการทรงตัวก็คือการมองเห็นสภาพการจราจรได้ไกล มองข้ามหลังคารถได้โดยนั่งอยู่บนอาน เมื่อต้องเปลี่ยนทิศทางมันก็เลี้ยวได้ด้วยมุมแคบ ๆ

ถ้าคุณยังไม่เคยขี่จักรยานสองล้อ การขี่สามล้อจึงเป็นเรื่องแสนง่ายเพราะไม่ต้องทรงตัว ไม่ต้องเลี้ยงตัวเหมือนพวกสองล้อ แค่ก้าวขาขึ้นคร่อมอานแล้วเหยียบลูกบันไดก็สนุกกับมันได้แล้ว สิ่งเดี่ยวที่อาจจะทำให้อึดอัดในตอนแรก ๆ ก็คือลักษณะสามล้อที่แปลก ไม่ค่อยมีใครขี่กันนี่เองซึ่งอาจทำให้เขินจนเลิกขี่ได้ตอนแรก ๆ แต่ถ้าผ่านจุดนั้นมาได้ทุกสิ่งก็ง่ายสำหรับคุณ

การขี่จักรยานสองล้อคือความพยายามสร้างสมดุลให้ได้บนเครื่องจักรซึ่งไร้ความสมดุล มันไม่สามารถตั้งอยู่ได้ด้วยตัวเอง ต้องใช้นักจักรยานสร้างสมดุลให้ด้วยการเลี้ยงตัว พยายามเฉลี่ยน้ำหนักตัวเองให้ลงตรงกลางให้ได้ เมื่อจะล้มไปในทิศทางใดก็ต้องใช้น้ำหนักขืนไปในทิศทางตรงข้าม
เทคนิคที่ต้องฝึกสำหรับสามล้อคือตอนเลี้ยวเข้าโค้ง กับจักรยานสองล้อนั้นเมื่อเข้าโค้งคุณต้องเอนตัวเข้าหาจุดศูนย์กลางโค้ง เพื่อต้านแรงหนีศูนย์กลางและเพื่อช่วยเลี้ยวเวลาเดียวกัน แต่กับสามล้อคุณทำแบบนั้นไม่ได้เพราะมีล้ออีกล้อหนึ่งคอยยันอยู่ไม่ให้เอียง ถ้าตั้งตัวตรงและความเร็วมากพอคุณจะหลุดโค้ง จะเลี้ยวให้ได้ดีจึงต้องเอียงตัวเข้าหาจุดศูนย์กลางโค้งประกอบการบังคับเลี้ยว ใช้แฮนด์ให้ได้ประโยชน์มากที่สุดในเมื่อตรงนั้นไม่มีจุดยกโค้งให้ วิธีฝึกคือคุณต้องหาที่ว่างให้ได้แม้ขนาดเท่ากับเครื่องเดียวกับสนามบาสเก็ตบอลก็พอ แล้วจากนั้นจึงพยายามเลี้ยวให้ได้ภายในความกว้าง ตามปกติแล้วเลี้ยวได้แค่ครึ่งของความกว้างเท่านั้นเว้นแต่ใช้ความเร็วค่อนข้างสูงจะต้องใช้การเอี้ยวตัวเข้าหาวงในช่วย

ข้อควรระวังของสามล้อมีอยู่ไม่กี่อย่างและหนึ่งในนั้นคือเมื่อเข้าโค้งคุณควรเอนตัวเข้าด้านในให้เหมาะสมตามความเร็วที่พุ่งมา หากไม่เอนตัวไม่สมดุลกับความเร็วแล้วล้อด้านในอาจยกตัวขึ้นส่งผลให้ตะแคงแอ้งแม้งได้ อย่าพยายามตีโค้งให้เร็วโดยไม่ได้ฝึกมาก่อน เพราะคุณจะประมาณความเร็วและเอนตัวได้ไม่มากพอชดเชยน้ำหนักหนีศูนย์กลางที่พยายามยกล้อด้านใน

เมื่อเข้าโค้งนั้นการใช้เพลาเดียวกันอาจทำให้ลำบากในการทรงตัว เพราะล้อด้านในที่หมุนเร็วเท่า ๆ กับด้านนอกจะพยายาม “ดิ้น” จนหลุดโค้งถ้าความเร็วมากพอ เพื่อรับมือกับสถานการณ์นี้บางแบบจึงติดระบบแยกเพลาแบบดิฟเฟอเรนทิเอท มาให้เพื่อปรับการทำงานของล้อด้านในและนอกให้สมดุล ถ้าคุณนึกไม่ออกว่าระบบดิฟเฟอเรนทิเอท ของสามล้อเป็นยังไงก็ลองคิดถึงรถยนต์ เวลายกมันขึ้นขาตั้งตอนจะอัดฉีดให้ลองไปหมุนล้อข้างใดข้างหนึ่งดูแล้วจะพบว่าอีกข้างนั้นหมุนไปทางตรงกันข้ามเพราะเวลาเข้าโค้งล้อด้านในจะหมุนด้วยความเร็วต่ำกว่าล้อด้านนอกตามความเป็นจริง ดิฟเฟอเรนทิเอทจะช่วยให้มันหมุนตามลักษณะดังกล่าว เพราะหากปล่อยให้ล้อทั้งคู่หมุนด้วยความเร็วเท่ากันรถจะไม่เกาะถนน เป็นสาเหตุหนึ่งของการแหกโค้ง
สามล้อเป็นจักรยานแบบที่ฝรั่งเรียกว่า “Three tracks” ล้อแต่ละล้อมีแนวทางการเคลื่อนที่ของตัวเอง แตกต่างจากสองล้อซึ่งล้อหลังวิ่งทับรอยของล้อหน้าจึงได้เปรียบกว่าในเส้นทางวิบากมีหลุมบ่อมากหรือที่ทุรกันดาร ข้อเสียที่มีก็คือด้านความเร็วที่มีแรงฉุดมากกว่าสองล้อจากล้อที่สามที่ยื่นออกมาก มันเพิ่มทั้งน้ำหนักและแรงฉุด ถ้ามีเกียร์ก็ต้องทำพิเศษเพราะต้องร้อยเพลาเข้ากลางแกนดุม แตกต่างจากจักรยานสองล้อซึ่งติดเฟืองไว้ปลายดุม ในจักรยานสามล้อทั่วไปจะวางเบรกไว้ล้อหน้า เพราะตำแหน่งติดเบรกล้อหลังหาค่อนข้างยาก ต้องใช้ความระมัดระวังสูงสุดเมื่อปั่นลงทางชันมวลที่มากบวกกับเบรกที่ด้อยอยู่แล้วอาจทำให้เสียการทรงตัว มันจึงเหมาะกว่าถ้าจะใช้แต่เฉพาะทางราบ

จักรยานนอนถีบ (Recumbent)

เมื่อพูดถึงรีคัมเบนต์แล้วจะพบว่ามันมีความแตกต่างหลายข้อจากจักรยานสองล้อหรือสามล้อธรรมดา ที่เห็นชัด ๆ นอกจากท่าทางการขี่ก็คือลักษณะทางเรขาคณิตมีมากมายหลายขนาดและแบบ จะให้เป็นแทนเดมเพื่อขี่สองคนช่วยกันปั่นก็ได้

ข้อได้เปรียบของจักรยานนอนถีบ ก็คือความสบายและประสิทธิภาพสูง การขี่จักรยานนอนช่วยลดปัญหาเจ็บก้นไปได้เกือบ 100 เปอร์เซ็นต์เพราะไม่ต้องนั่งบนอานให้น้ำหนักตัวกดทับกระดูกก้นกบกันอาน ไม่ปลดคอเพราะไม่ต้องก้มมือไม่ชาเพราะไม่ได้ก้มจึงไม่มีน้ำหนักตัวกดลงไปที่อุ้งมือ โดยเฉพาะผู้มีปัญหาปวดหลังแล้วจักรยานนอนเหมาะมาก

เมื่อมองถึงด้านนิรภัยจะพบความจริงอีกข้อหนึ่ง ว่าน้ำหนักคนขี่กระจายลงอย่างทั่วถึงในจักรยานนอน พอน้ำหนักถูกระจายทั่วคุณก็ใช้เบรกหน้าได้อย่างสบาย ๆ ไม่มีทางตีลังกาข้ามแฮนด์ไปได้เลยเพราะลำตัวคนขี่ไม่ได้ก้มอยู่เหนือแฮนด์ เท้านักจักรยานยังยันถึงพื้นได้ตลอดเวลาโดยไม่ต้องลุกจากที่นั่งเหมือนพวกสองล้อ ข้อเสียเปรียบคือมันค่อนข้างเตี้ยกว่าจักรยานธรรมดาเพราะต้องนอนขี่ เลยทำให้ทัศนวิสัยจำกัดโดยเฉพาะถ้าจะมองข้ามหลังรถยนต์คันหน้านั้นทำไม่ได้เลย มองข้าง ๆ ก็ไม่ค่อยเห็นเพราะเตี้ยเช่นกัน ข้อด้อยนี้จึงทำให้จักรยานนอนถีบไม่เหมาะกับการใช้งานในเมือง อีกประการหนึ่งคือเมื่อความเร็วลดต่ำมาก ๆ จะทำให้ความสามารถในการทรงตัวด้อยลง จึงไม่เหมาะจะขี่ขึ้นที่สูงอย่างสะพานชันและเนินเขา ไม่เหมือนจักรยานสองล้อที่สามารถลุกขึ้นโยกได้

จักรยานนอนแบบระยะฐานล้อสั้นจะเบากว่าและควบคุมทิศทางได้ง่ายกว่าแบบฐานล้อยาว ด้วยการนอนปั่นจึงทำให้ลูกบันไดวางตัวอยู่เหนือพื้นได้มาก ถ้าอยากขี่จักรยานแบบนี้คงต้องฝึกกันสักระยะหนึ่ง จึงจะเคยชินกับท่าทางการขี่แบบใหม่ที่แตกต่างจากสองล้อหรือสามล้อธรรมดาสิ้นเชิง ข้อดีหนึ่งที่ทดแทนกันได้คือมันทำความเร็วได้สูงเพราะลู่ลมแต่ขณะเดียวกันก็เลี้ยวโค้งได้ยากเมื่อความเร็วต่ำ และเมื่อคนขี่อยู่ในท่านอนหรือท่านั่งระดับต่ำ การให้สัญญากับรถยนต์คันหน้าจะทำได้ยาก วิธีแก้ก็คือติดเสาธงไว้กับหลังที่นั่ง มันต้องสูงพอที่คนขับรถจะเห็นได้ทั้งจากข้างหน้าและข้างหลัง

แฮนด์ของจักรยานนอนอาจจะวางไว้เหนือหรือใต้แนวขาก็ได้แล้วแต่การออกแบบ การวางแฮนด์ต่ำไม่ได้หมายความว่าเพื่อให้ลู่ลม แต่เพื่อเน้นผ่อนคลายมากกว่าสิ่งใด การให้แฮนด์ลอยอยู่สูงและคนขี่ทำท่าเหมือนกับโหนราวอะไรสักอย่างจะทำให้เลือดไม่เดินและปวด ชา ทำให้ขี่ทางไกลได้ยาก
ปัจจุบันมักมีผู้เอาจักรยานนอนปั่นมาทำลานสถิติกันมากด้านความเร็วทางตรง เป็นจักรยานที่ให้ความสนุกสนานได้ดีเมื่อขี่กันเป็นกลุ่ม แต่ยังไม่เหมาะกับการใช้ในเมืองเนื่องจากขึ้น ลงยาก ทรงตัวยากตอนแรก ๆ อาจเป็นอันตรายช่วงออกตัวหน้าไฟแดง ในต่างประเทศเราจึงเห็นมันในชนบทที่ถนนมีรถแล่นน้อยสำหรับพวกนักจักรยานวันหยุดผู้พิสมัยความสนุทรีย์ในท่านอนขี่มากกว่านั่ง

ไม่ว่าจะเป็นจักรยานสามล้อหรือนอนถีบ ทั้งสองแบบนี้ต่างหาดูได้ยากในเมืองไทย เพราะคนไทยไม่นิยมเล่น สามล้อนั้นอาจมีให้เห็นบ้างในบางจังหวัดไกล ๆ แต่ก็เป็นแบบเพื่อทำมาหากินอย่างเดียว แต่ที่ใช้สามล้อเพื่อออกกำลังกายแบบจริงจังนั้นไม่มี เนื่องจากภาพของมันทำให้นึกถึงแต่เด็กขี่สามล้อ ผู้ใหญ่ขี่สามล้อถ้าไม่ใช่เพื่อรับจ้างคงดูพิลึก ชอบกลอยู่

ส่วนจักรยานนอนถีบนั้นก็แทบไม่มีเหมือนกันในเมืองไทย น่าจะเป็นเพราะลักษณะการวางตัวคนขี่มากกว่าอย่างอื่นที่ทำให้เข้าใจว่าใช้ยาก มีจักรยานนอนถีบให้เห็นบ้างทางภาคเหนือ แต่นอกจากนั้นไม่ค่อยเคยมีใครขี่เลย แล้วคนขี่ก็มักเป็นฝรั่งมากกว่าคนไทย
ทั้งสามล้อและจักรยานนอนถีบคืออีกประเภทของจักรยานที่เราอยากให้เพื่อนรู้จักเพื่อเอาไว้เป็นทางเลือก นอกเหนือไปจากจักรยานสองล้อธรรมดา